Það er skilyrði lögmætrar ákvörðunar um boðun vinnustöðvunar að samningaviðræður eða viðræðutilraunir um framlagðar kröfur hafi reynst árangurslausar þrátt fyrir milligöngu sáttasemjara sbr. 3. mgr. 15.gr. laga um stéttarfélög og vinnudeilur nr.80/1938.
Með öðrum orðum, þá er ekki lögmætt að efna til atkvæðagreiðslu um boðun vinnustöðvunar fyrr en sýnt þykir að samningar náist ekki. Í Félagsdómi 14/2001 var um túlkun þessa ákvæðis fjallað og þar segir:
„Það sé því formbundið sem skilyrði lögmætrar ákvörðunar vinnustöðvunar að kröfur hafi komið skýrt fram og að samningaviðræður hafi reynst árangurslausar. Þá sé þess krafist að deiluaðili, sem leita vilji ákvörðunar um vinnustöðvun, hafi reynt til þrautar að ná samningi og í því skyni leitað milligöngu sáttasemjara. Sé við það miðað að sáttasemjara hafi gefist tækifæri til að kalla deiluaðila saman og freistað þess að ná sáttum áður en leitað sé eftir því við félagsmenn að boða til vinnustöðvunar. Vert sé að árétta að mat á því hvenær sáttatilraunir séu fullreyndar hljóti að vera hjá samninganefnd þess sem leitar eftir ákvörðun um vinnustöðvun.“
Mat á því hvort samningaviðræður eða viðræðutilraunir hafi reynst árangurslausar liggur hjá þeim sem slítur viðræðum og leitar eftir heimild til vinnustöðvunar sbr. m.a. ummæli í Félagsdómi 14/2001 sem vísað er til hér að framan.
Ekki gilda sérstakar eða formlegar reglur um hvernig árangursleysi viðræðna er staðfest og viðræðum slitið. Algengast er að það sé gert með bókun á samningafundi hjá sáttasemjara eða sérstakri yfirlýsingu sem komið er til hans og gagnaðila. Þessi ákvæði 15. gr. laga 80/1938 ber að túlka þröngt sbr. ummæli í fyrrgreindum Félagsdómi 14/2001 þar sem segir:
„Samkvæmt framansögðu og með vísan til athugasemda með 2. málsl. 3. mgr. 15. gr. laga nr. 80/1938, sbr. 3. gr. laga nr. 75/1996, sem að áliti dómsins ber að skýra þröngt í samræmi við markmið löggjafans með setningu ákvæðisins,…“
Félagsdómur hefur jafnframt komist að þeirri niðurstöðu að taka beri upp viðræður að nýju eftir að félagsmenn hafna kjarasamningi sem undirritaður hefur verið í kjölfar þeirra viðræðna sem enduðu með undirritun hans. Fyrr verði viðræður verði ekki taldar árangurslausar í skilningi 3. mgr. 15. gr. laga 80/1938. Um þetta var fjallað í Félagsdómi 5/1997 (XI:57). Þar var verkfall dæmt ólögmætt þar sem svo stóð á, að verkfallsboðun hafði verið samþykkt meðal félagsmanna skömmu áður en kjarasamningar voru undirritaðir af samninganefnd. Þeir sömu samningar voru hins vegar felldir í atkvæðagreiðslu meðal félagsmanna og taldist hin fyrri verkfallsheimild þar með niðurfallin.
Ákvörðun um vinnustöðvun
Ákvörðun um boðun verkfalls felur í sér tvennt. Í fyrsta lagi ákvörðun um að boða til atkvæðagreiðslu um verkfall og í öðru lagi atkvæðagreiðsluna sjálfa þar sem ákvörðunin er tekin. Ákvörðun um boðun atkvæðagreiðslu er að jafnaði tekin af samninganefnd viðkomandi félags en um heimildir i þessu efni það eru venjulega ákvæði í lögum einstakra stéttarfélaga.
Í 1. mgr. 15. gr. l. nr. 80/1938 segir að þegar stéttarfélög eða félag atvinnurekenda ætlar að hefja vinnustöðvun, þá sé hún því aðeins heimil að ákvörðun um hana hafi verið tekin með eftirfarandi hætti:
a. við almenna leynilega atkvæðagreiðslu með þátttöku a.m.k. fimmtungs atkvæðisbærra félagsmanna samkvæmt atkvæða- eða félagaskrá og að tillagan hafi notið stuðnings meiri hluta greiddra atkvæða eða
b. með því að viðhafa almenna leynilega póstatkvæðagreiðslu meðal félagsmanna um tillögu um vinnustöðvun og gildir niðurstaða hennar þá óháð þátttöku.
Ákvörðun um vinnustöðvun er því í fyrsta lagi löglega tekin skv. 1.mgr. 15.gr. ef hún er tekin við almenna leynilega atkvæðagreiðslu, enda hafi félagsstjórnin auglýst nægilega, hvar og hvenær atkvæðagreiðslan um vinnustöðvunina skuli fara fram. Engar skýringar er frekar að finna í lögunum sjálfum hvernig framkvæma skuli slíka atkvæðagreiðslu. Félagsmönnum stéttarfélags er því samkvæmt ákvæðum 15. gr. óheimilt að framselja vald til verkfallsboðunar t.d. til stjórnar eða trúnaðarráðs félagsins. Þessa niðurstöðu má lesa út úr Félagsdómi 4/1988 (IX:218), sem fjallaði um túlkun á 15. gr. laga nr. 94/1986 um kjarasamninga opinberra starfsmanna, en það ákvæði er sambærilegt a-lið 15. gr. laga nr. 80/1938. Í Félagsdóminum var verkfallsboðun dæmd ólögmæt þar sem hún var ekki tekin af félagsmönnum heldur veittu þeir umboð til verkfallsboðunar.
Í öðru lagi þarf atkvæðagreiðslan að vera um það hvort eigi að boða vinnustöðvun eða ekki (já eða nei við tillögu), til hverra henni er einkum ætlað að taka og einnig um það hvenær hún skuli hefjast, hversu lengi hún skuli standa og hvernig hún skuli framkvæmd sbr. 3.mgr. 15.gr. Sé ekki tekið fram hversu lengi verkfall skuli standa telst það boðað ótímabundið.
Samkvæmt 2.mgr. 15.gr. gildir sú regla, að ef vinnustöðvun er einungis ætlað að taka til ákveðins hóps félagsmanna eða starfsmanna á tilgreindum vinnustað er heimilt (ekki skylt) að taka ákvörðun um þá vinnustöðvun með atkvæðum þeirra sem henni er ætlað að taka til. Þarf þá fimmtungur atkvæðisbærra að taka þátt í atkvæðagreiðslu og meiri hluti þeirra að styðja tillögu um vinnustöðvun.
Skilyrði 15. gr. laga nr. 80/1938 eru tæmandi talin. Vinnustöðvun sem þessir aðilar ákveða með öðrum hætti er því ólögmæt. Félagsdómur hefur oft dæmt vinnustöðvun ólögmæta hafi ákvæði 15. gr. laga nr. 80/1938 ekki verið uppfyllt. Sjá m.a. Félagsdóma 15/1943 (II:19), 5/1943 (II:56), 9/1944 (II:66), 6/1943 (II:81), 7/1943 (II:88), 7/1944 (II:110), 1/1950 (III:90), 2/1950(III:95), 12/1949 (III:122) og 7/1994 (X:209).
