Það er fyrst og fremst á valdi atvinnurekanda hvort og þá hvaða menn hann ræður til vinnu. Atvinnurekandi verður þó að hlíta ákveðnum reglum í því sambandi sem ráðast af lögum og kjarasamningum. Hann þarf t.d. að gæta forgangsréttarákvæða kjarasamninga, reglna er banna mismunun umsækjanda á grundvelli kynferðis o.s.frv. Almennt verða atvinnurekendur eins og aðrir að halda í heiðri bann 65. gr. stjórnarskrár lýðveldisins við mismunun en þar segir: „Allir skulu vera jafnir fyrir lögum og njóta mannréttinda án tillits til kynferðis, trúarbragða, skoðana, þjóðernisuppruna, kynþáttar, litarháttar, efnahags, ætternis og stöðu að öðru leyti.“ Um þessa vernd stjórnarskrár og um vernd skv. þeim mannréttindasáttmálum sem Ísland er aðili að er ekki fjallað sérstaklega hér.
Forgangsréttarákvæði kjarasamninga
Í kjarasamningum hafa stéttarfélög samið um það við vinnuveitendur að félagsmönnum þeirra sé tryggður forgangsréttur til vinnu hjá þeim vinnuveitendum sem við er samið. Slík ákvæði hljóða að jafnaði eitthvað í þessa veru: „Vinnuveitendur skuldbinda sig til þess að láta verkamenn sem eru fullgildir félagsmenn viðkomandi félags hafa forgangsrétt til allrar almennrar verkamannavinnu, þegar þess er krafist og félagsmenn bjóðast, er séu fullkomlega hæfir til þeirrar vinnu, sem um er að ræða. Vinnuveitendur hafa ávallt frjálst val um það, hvaða félaga viðkomandi félags þeir taka til vinnu. Nú vill vinnuveitandi ráða til sín mann sem ekki er fullgildur félagsmaður og skal félaginu þá skylt að veita þeim manni inngöngu ef hann sækir um það og það kemur ekki í bága við samþykktir félagsins.„
Fjölmargir dómar hafa gengið hér á landi sem staðfesta heimild stéttarfélaga og viðsemjenda til að semja um forgangsrétt. Þessi ákvæði kjarasamninga hafa ekki verið talin brjóta gegn ákvæðum stjórnarskrárinnar um félagafrelsi. Mál er snúa að hugsanlegu broti kjarasamninga eru tekin fyrir í Félagsdómi og eru þeir dómar endanlegir. Félagsdómur dæmir ekki bætur en nokkrir Hæstaréttardómar hafa fallið er snúa að skaðabótahlið brots. Í þeim dómum má lesa skilning bæði héraðsdóma og Hæstaréttar varðandi forgangsréttarákvæði kjarasamninga og tengsl ákvæðisins við félagafrelsisákvæði stjórnarskrárinnar.
Í Hrd. nr. 266/2003 var Ó og B, félagsmönnum í stéttarfélaginu S, sagt upp störfum hjá K. Í gildandi kjarasamningi var ákvæði um forgangsrétt félagsmanna í S til starfa samkvæmt kjarasamningnum. Félagsdómur hafði í framhaldi af þessu fallist á með S að K hafi með fyrrgreindum uppsögnum brotið gegn forgangsréttarákvæðinu með því að segja mönnunum upp störfum og hafa á sama tíma í störfum menn sem voru félagsmenn í öðru stéttarfélagi. Að fenginni þeirri niðurstöðu kröfðust Ó og B skaða- og miskabóta vegna ólögmætrar uppsagnar. Með því að dómar Félagsdóms eru endanlegir og verður ekki áfrýjað var áðurgreind niðurstaða Félagsdóms lögð til grundvallar dómsúrlausn.
Í niðurstöðum héraðsdóms kemur þessi skilningur fram varðandi forgangsréttarákvæði kjarasamninga og tengsl ákvæðisins við félagafrelsisákvæði stjórnarskrárinnar: Af afdráttarlausu ákvæði 2. mgr. 74. gr. stjórnarskrárinnar um að engan megi skylda til aðildar að félagi og öðrum lagaákvæðum og sáttmálum sem nefndir hafa verið hér að framan verður sú ályktun dregin að enda þótt ákvæði í kjarasamningum um forgangsrétt til starfa verði almennt ekki talin brjóta í bága við 2. mgr. 74. gr. stjórnarskrárinnar verði að beita slíku ákvæði af varfærni þegar lýstur saman hagsmunum félagsmanna í stéttarfélagi sem gert hefur slíkan samning og samstarfsmanna þeirra sem heyra ekki undir samninginn. Ljóst er að forgangsréttarákvæði til starfa hafi almennt verið skilin þannig að félagsmenn í tilteknu stéttarfélagi skuli að öðru jöfnu sitja fyrir við ráðningu í störf hjá þeim fyrirtækjum sem heyra undir viðkomandi kjarasamning. Þannig geta félagsmenn í öðrum stéttarfélögum eða einstaklingar utan stéttarfélaga verið ráðnir ef enginn félagsmaður í stéttarfélagi með forgangsrétt sækir um starfið. Slík ráðning þarf því ekki að brjóta í bága við forgangsréttarákvæði.
Mikilvægt er að blanda ekki saman forgangsréttarákvæði kjarasamninga og útilokunarákvæði kjarasamninga (closed shop) en þau banna ráðningu utanfélagsmanna. Slíkt ákvæði er ekki að finna í kjarasamningum aðildarsamtaka ASÍ.
Sjá nánar dóma Félagsdóms um forgangsréttarákvæði:
2/1939, 6/1939, 2/1940, 12/1940, 15/1943, 1/1945, 1/1949, 2/1949, 8/1949 og 8/1954.
Sjá einnig t.d. Félagsdóma
13/1948, 8/1951, 7/1952, 9/1952, 6/1953, 6/1954, 5/1955, 1/1955, 9/1956, 1/1965, 1/1974, 4/1975 og 10/1975.
Í samningsákvæðum um forgangsrétt er oft að finna ákvæði um að stéttarfélagi sé skylt að veita inngöngu starfsmanni sem vinnuveitandi ætlar að ráða í þjónustu sína. Forgangsréttarákvæðið er þannig bæði skipulagsatriði af stéttarfélagsins hálfu og til þess sett að auðvelda því félagslegan aga innan starfsgreinarinnar og efla átakamátt þess í kjaramálum. Félagsmaður hefur þannig ekki sjálfkrafa forgang umfram ófélagsbundinn mann, sem er reiðubúinn að ganga í félagið.
Haldi atvinnurekandi því fram að hann geti ekki ráðið tiltekinn félagsmann til almennra starfa þar sem hann sé ekki fullfær til þeirrar vinnu sem kjarasamningur kveður á um, og ráði utanfélagsmann í starfið, þarf atvinnurekandi að sýna fram á að svo sé. Sjá hér Félagsdóm 8/1951 (III:193).
Jöfn staða kvenna og karla
Atvinnurekendum er óheimilt að mismuna starfsfólki eftir kynferði og gildir það meðal annars um ráðningu, setningu eða skipun í starf sbr. meðal annars 2. mgr. 65. gr. stjórnarskrár. Ef einhver telur þennan rétt á sér brotinn og vísar máli til kærunefndar jafnréttismála, skal atvinnurekandi sýna kærunefnd fram á að aðrar ástæður en kynferði hafi legið til grundvallar ákvörðun hans.
Í III. kafla laga nr. 10/2008, um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla, segir að atvinnurekendur og stéttarfélög skuli vinna markvisst að því að jafna stöðu kynjanna á vinnumarkaði. Skulu atvinnurekendur sérstaklega vinna að því að jafna stöðu kynjanna innan fyrirtækis síns eða stofnunar og stuðla að því að störf flokkist ekki í sérstök kvenna- og karlastörf.
Starf sem laust er skal standa opið jafnt konum sem körlum. Sé starf veitt karlmanni en kona hefur sótt um getur konan kært ráðninguna til kærunefndar jafnréttismála. Skal þá kærunefndin fara fram á það við hlutaðeigandi atvinnurekanda að hann veiti nefndinni skriflegar upplýsingar um hvaða menntun, starfsreynslu og aðra sérstaka hæfileika umfram konuna sá hefur til að bera er ráðinn var í starfið. Sama rétt hefur karlmaður sem sótt hefur um starf sem konu hefur verið veitt. Telji kærunefnd að um brot sé að ræða beinir hún rökstuddum tilmælum um úrbætur til hlutaðeigandi aðila. Fallist aðili ekki á tilmælin getur nefndin höfðað mál til viðurkenningar á rétti kæranda í samráði við hann.
Í Hrd. nr. 339/1990 segir að með jafnréttislögum sé leitast við að stemma stigu við mismunun. Erfitt sé oft á tíðum að sanna að um hana hafi verið að ræða. Lögin yrðu að þessu leyti þýðingarlítil nema meginreglurnar í 1., 2., 3. og 9. gr. séu skýrðar svo við núverandi aðstæður að konu skuli veita starf ef hún er að minnsta kosti jafnt að því komin að því er varðar menntun og annað sem máli skiptir og karlmaður, sem við hana keppir, ef á starfssviðinu eru fáar konur.
Í Hrd. nr. 431/1995 var einnig deilt um túlkun jafnréttislaga við ráðningu í starf. Hæstiréttur áréttaði þar það sjónarmið sem kom fram í fyrri dómi að ákvæði jafnréttislaga væru þýðingarlítil nema þau væru túlkuð á þann veg að konu skyldi veita starf ef hún væri að minnsta kosti jafnt að því komin varðandi menntun og annað sem máli skipti og karlmaður sem við hana keppti ef á starfssviðinu væru fáar konur. Sjá einnig Hrd. nr. 330/2003.
Í Hrd. nr. 258/2004 gegndi G starfi deildarstjóra félagsmálastofnunar sveitarfélagsins A. G höfðaði mál gegn A til greiðslu skaðabóta vegna brota á jafnréttislögum vegna mats á virði starfa til launa. Tókst A ekki að sanna að hlutlægar og málefnalegar ástæður hafi ráðið kjaramuninum en mismunandi kjarasamningar gætu ekki réttlætt mismun starfskjara kvenna og karla í skilningi jafnréttislaga.
Fari aðilar ekki að lögum við ráðningu í störf og gæti ekki að jafnri stöðu karla og kvenna getur myndast skaðabótaskylda. Ekki er að finna í dómaframkvæmd hér á landi að aðili sem sótti um starf, en var síðar talinn hæfari en sá sem ráðinn var, sé dæmdur inn í starf. Sjá hér Hrd. nr. 39/2004 um skaðabótaskyldu, þar sem N gerðist brotlegt við 1. mgr. 24. gr. laga um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla, þegar gengið var fram hjá E við ráðningu í tiltekið starf. Þótti helst mega ráða að framkvæmdastjórar N hefðu ekkert hugað að ákvæðum laganna við ráðninguna, svo sem þeim bar að gera. Af málsatvikum var talið ljóst að E hefði í raun orðið fyrir fjártjóni vegna þess hvernig staðið var að umræddi ráðningu. N var því dæmt til greiðslu skaðabóta.
Fatlaðir einstaklingar
Í lögum um málefni fatlaðra nr. 59/1992 er sérstakur kafli um atvinnumál. Í 32. gr. segir að fatlaðir skuli eiga forgang að atvinnu hjá ríki og sveitarfélagi ef hæfni þeirra til starfsins er meiri eða jöfn hæfni annarra sem um starfið sækja. Sé að mati svæðisráðs gengið á rétt fatlaðs manns við veitingu starfs, getur það krafið veitingarvaldhafa um skriflega greinargerð fyrir ákvörðun sinni í sambandi við stöðuveitinguna. Skylda til að veita fötluðum forgang til starfa hvílir þannig eingöngu á ríki og sveitarfélögum. ASÍ og Hlutverk – samtök um vinnu- og verkþjálfun gengu á árinu 2006 frá sérstakri yfirlýsingu um kjör og réttindi fatlaðra á vinnustöðum fatlaðra.
Iðnnemar
Um verknám og starfsþjálfun á vinnustað er fjallað í 28.gr. laga um framhaldsskóla nr. 92/2008. Samkvæmt 3. gr.reglugerðar um námssamninga og starfsþjálfun nr. 840/2011 er óheimilt að taka yngri einstakling en 16 ára á samning. Í iðngreinum þar sem vinnuhættir, vinnuskilyrði, vinnutími eða önnur atriði gera slíkt nauðsynlegt getur menntamálaráðherra áskilið hærra aldursmark eða ef önnur lög kveða svo á um. Dagvinnutími iðnnema skal vera hinn sami og sveina í hlutaðeigandi iðngrein samkvæmt kjarasamningi. Í þessum reglum er kveðið á um að leita skuli eftir staðfestingu umsjónaraðila innan mánaðar frá undirskrift. Í reglugerðinni eru skilyrði fyrir heimild til iðnnematöku þau að meistari hafi fullgild meistararéttindi samkvæmt iðnaðarlögum. Meistari og/eða iðnfyrirtæki skal hafa með höndum nægilega fjölþætt verkefni í iðn sinni til að geta látið í té fullnægjandi kennslu samkvæmt námsreglum iðngreinarinnar. Meistari og/eða iðnfyrirtæki skal hafa yfir að ráða vinnustað eða verkstæði með fullnægjandi aðstöðu ásamt vélum, tækjum, áhöldum og búnaði sem iðngreinin útheimtir.
Í Hrd. nr. 642/2006 krafðist L þess að viðurkennt yrði að auk einstaklinga, sem taka myndir í eigin vegabréf og nemenda í ljósmyndun, væri ljósmyndurum með iðnréttindi einum heimilt að taka ljósmyndir í íslensk vegabréf. L taldi að sú framkvæmd í að heimila ófaglærðu starfsfólki á afgreiðslustöðvum vegabréfa að taka myndir í vegabréf bryti gegn iðnréttindum ljósmyndara sem vernduð væru í iðnaðarlögum. Í niðurstöðu Hæstaréttar segir að útgáfa vegabréfa sé meðal verkefna sem stjórnvöldum eru falin með lögum og séu þannig hluti af stjórnsýslu ríkisins. Myndataka í vegabréf sé órjúfanlegur þáttur í útgáfuferlinu og að ekki séu gerðar faglegar kröfur þannig að jafnað verði við myndatöku í atvinnuskyni í skilningi iðnaðarlaga og var Í sýknað af kröfu L.
Aldur starfsmanna
Aldurslágmark
Almennt er við það miðað að fólk geti hafið störf á vinnumarkaði 16 ára gamalt. Til að geta gert ráðningarsamninga, svo gilt sé, verða menn þó að vera sjálfráða. Samkvæmt lögræðislögum nr. 71/1997 miðast sjálfræðis- og lögræðisaldur við 18 ára aldursmarkið.
Með lögum nr. 52/1997 um breytingu á lögum um aðbúnað, hollustuhætti og öryggi á vinnustöðum nr. 46/1980 voru settar sérreglur um vinnu yngri manna en 18 ára. Þar segir að ekki megi ráða börn til vinnu, en það eru einstaklingar undir 15 ára að aldri. Heimilt er þó að ráða börn til að taka þátt í menningar- eða listviðburðum og íþrótta- eða auglýsingastarfsemi. Sá sem ræður börn sem ekki hafa náð 13 ára aldri skal afla leyfis frá Vinnueftirliti ríkisins áður en til ráðningar kemur. Heimilt er að ráða börn 14 ára og eldri til vinnu sem er hluti af fræðilegu eða verklegu námsfyrirkomulagi. Einnig er heimilt að ráða börn sem náð hafa 14 ára aldri til starfa af léttara tagi. Börn sem náð hafa 13 ára aldri má ráða til starfa af léttara tagi í takmarkaðan stundafjölda á viku, svo sem léttra garðyrkju- og þjónustustarfa og annarra hliðstæðra starfa.
Unglinga, þ.e. þá sem eru minnst 15 ára en hafa ekki náð 18 ára aldri, er heimilt að ráða til vinnu með ákveðnum takmörkunum um að ekki sé verið að ofbjóða þeim líkamlega eða setja þau í slysahættu. Algengt er að börn beri út blöð, passi krakka eða vinni létt störf í fiskvinnslu.
Aldurshámark
Um aldurshámark við ráðningar er yfirleitt ekki að finna ákvæði í lögum eða kjarasamningum ef undan eru skilin ákvæði laga um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins nr. 70/1996. Einstaka fyrirtæki auglýsa þó oft eftir fólki á ákveðnum aldri til starfa. Hjá Flugleiðum gildir til dæmis sú regla að flugfreyjur eru ekki ráðnar eldri til starfa en 35 ára. Aftur er víða í kjarasamningum að finna ákvæði um að fólk skuli láta af störfum við ákveðið aldursmark.
Í Félagsdómi 5/1972 (VII:57) var tekist á um heimild atvinnurekanda til að segja upp trúnaðarmanni sem orðinn var 70 ára. Var talið löglegt að segja upp manni sem orðinn var 70 ára þrátt fyrir það að hann væri trúnaðarmaður með þeim rökum að eigi væri fram komið að lagareglur, venja né kjarasamningar skjóti loku fyrir lögmæti slíkra ákvarðana um hámarksaldur starfsmanna. Verði trúnaðarmenn stéttarfélaga jafnt sem aðrir að hlíta þessum aldursmörkum.
Setji einstakir atvinnurekendur einhliða almennar reglur um að ráða ekki starfsmenn á ákveðnu aldursbili, eru forgangsréttarákvæði kjarasamninga sterkari. Í dómi Félagsdóms 10/1975 (VIII:1) var skorið úr þessu. Erlendur verktaki, sem annaðist verkframkvæmd við Sigöldu, taldi sér ekki skylt, þrátt fyrir forgangsréttarákvæði í kjarasamningi, að ráða þá félagsmenn verkalýðsfélagsins sem ekki höfðu náð 18 ára aldri. Dómurinn komst að þeirri niðurstöðu að verktakinn hefði brotið forgangsréttarákvæðin.
Útlendingar
Réttur útlendinga til starfa hér á landi er takmarkaður með lögum. Samkvæmt lögum um atvinnuréttindi útlendinga nr. 97/2002 er útlendingi óheimilt að ráða sig í vinnu eða starfa sjálfstætt nema leyfi hafi verið veitt samkvæmt lögum þessum. Atvinnuleyfi er flokkuð í tímabundin atvinnuleyfi og óbundin atvinnuleyfi. Ýmsir aðilar eru undanþegnir kröfu um atvinnuleyfi, þ.m.t. þeir útlendingar sem falla undir reglur um Evrópska efnahagssvæðið. Samkvæmt þeim reglum er EES svæðið eitt vinnusvæði.
Opinberir starfsmenn
Í lögum um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins nr. 70/1996 segir í 6. gr. að almenn skilyrði til þess að fá skipun eða ráðningu í starf séu átján ára aldur, lögræði, nauðsynlegt heilbrigði, íslenskur ríkisborgararéttur, almenn menntun og sú sérmenntun sem krafist er og fjárforræði. Í lögunum er jafnframt tekið fram að konur og karlar hafi jafnan rétt til opinberra starfa og til sömu launa fyrir sömu störf. Ákvæði um embættisgengi kvenna kom inn í lög hér á landi 1911 og var Ísland fyrsta land í heimi til að lögbinda þennan rétt. Í lögunum eru jafnframt ákvæði um það að opinberir starfsmenn verði að láta af störfum 70 ára. Láta starfsmenn þá af störfum frá og með næstu mánaðamótum eftir að þeir ná 70 ára aldri.
