Með aukinni þátttöku kvenna á vinnumarkaði hafa komið fram breytt viðhorf til hlutverka og verkaskiptingar kvenna og karla í samfélaginu. Forsenda þess að karlar og konur geti tekið jafnan þátt í launavinnu sem og öðrum störfum utan heimilis er að þau skipti með sér umönnun barna sinna.
Í maí árið 2000 voru samþykkt á Alþingi ný lög um fæðingar- og foreldraorlof nr. 95/2000. Lögin fela í sér gildistöku tilskipunar 92/85/EB og gildistöku tilskipunar 96/34/EB um rammasamninginn um foreldraorlof sem Samtök evrópskra iðn- og atvinnurekenda (UNICE), Evrópusamtök fyrirtækja með opinberri eignaraðild (CEEP) og Evrópusamband verkalýðsfélaga (ETUC) hafa gert. Með lögunum var stigið stórt skref í áttina að því að bæta réttarstöðu barna og foreldra þeirra á vinnumarkað. Þá var stigið stórt skref í að samræma réttindi þeirra sem starfa á almenna vinnumarkaðinum og opinberra starfsmanna. Þó skortir enn á að réttindi launafólks sem tekur laun samkvæmt samningum á almennum vinnumarkaði njóti sömu réttinda og opinberir starfsmenn hvað varðar rétt til greiðslur í orlofi sem áunnið er við töku fæðingarorlofs. ASÍ freistaði þess að leiðrétta þessa mismunun með málshöfðun en hafði ekki erindi sem erfiði. ( Mál E-1795/2004 )
Í desember 2020 voru sett ný heildarlög um fæðingar- og foreldraorlof, nr. 144/2020. Tilgangur nýrra laga var heildarendurskoðun laga nr. 95/2000, m.t.t. breytts samfélags yfir tæplega 20 ára tímabil, svo og að leggja áherslu á aukinn rétt foreldra til fæðingar- og foreldraorlofs eða fæðingarstyrk í formi lengri orlofstíma. Áfram var ákveðið að binda skiptingu fæðingar- og foreldraorlofs á milli foreldra.
Í júní 2022 voru jafnframt samþykkt ný lög, lög um sorgarleyfi, nr. 77/2022 þar sem foreldrum er tryggður réttur til sorgarleyfis eða sorgarstyrks á meðan það er í leyfi frá launuðum störfum á innlendum vinnumarkaði í kjölfar barnsmissis, sem og við fósturlát eftir 18 vikna meðgöngu eða andvanafæðingu eftir 22 vikna meðgöngu.
Lögin fela í sér fjögur meginatriði hvað varðar réttindi foreldra og barna þeirra:
- Réttindi þungaðra kvenna, kvenna sem hafa nýlega alið börn og kvenna sem eru með börn á brjósti.
- Orðið við kröfum verkalýðshreyfingarinnar í mikilvægum atriðum hvað varðar lengd, mögulegan sveigjanleika við orlofstöku og að greiðslur í fæðingarorlofi taki mið af launum viðkomandi.
- Öllum foreldrum er tryggður réttur til töku sérstaks foreldraorlofs, að viðbættu fæðingarorlofi.
- Tekið er á ýmsum réttindamálum er varða foreldra í fæðingar– og foreldraorlofi og þungaðar konur.
ASÍ knúði á um fullnægjandi gildistöku réttinda fyrir þungaðar konur
Tilskipun Evrópusambandsins nr. 92/85 um réttindi þungaðra kvenna og kvenna með barn á brjósti er ætlað að tryggja tiltekin lágmarksréttindi i þessum efnum á öllu Evrópska efnahagssvæðinu. Því voru bundnar miklar vonir við að lögleiðing hennar hér á landi mundi fela í sér verulegar réttarbætur. Gildistaka tilskipunarinnar hér á landi var hins vegar í upphafi með öllu ófullnægjandi og Alþýðusambandið kærði þá reglusetningu til Eftirlitsstofnunar EFTA árið 1999. Með lögum um fæðingar- og foreldraorlof og reglugerð nr. 931/2000 var tekið að fullu tillit til kæruefna og athugasemda ASÍ, og tilskipuninni hrint í framkvæmd hér á landi með fullnægjandi hætti.
Frumkvæði verkalýðshreyfingarinnar efldi umræðuna um réttarbætur
Rétt er að hafa í huga að lögin um fæðingar- og foreldraorlof féllu ekki af himnum ofan. Ljóst er að frumkvæði verkalýðshreyfingarinnar, einkum Alþýðusambandsins, og fleiri aðila átti mikilvægan þátt í að efla umræðuna um nauðsyn á réttarbótum til foreldra á vinnumarkaði. Hér skiptu vaxandi áherslur verkalýðshreyfingarinnar á mikilvægi framsækinnar fjölskyldustefnu á vinnumarkaði miklu. Allt frá árinu 1996 hafði Alþýðusamband Íslands beitt sér sérstaklega fyrir úrbótum í réttindamálum foreldra og þungaðra kvenna á vinnumarkaði og sett fram heildstæða stefnu á því sviði. Þá er ljóst að samningur aðila vinnumarkaðarins á Evrópuvísu um rétt foreldra til foreldraorlofs að viðbættu fæðingarorlofi, kallaði einn og sér á endurskoðun á réttindakerfi fyrir foreldra á vinnumarkaði. Samningurinn var undirritaður í desember 1995 og gerður bindandi fyrir Evrópusambandið og þar með Evrópska efnahagssvæðið um mitt ár 1996. Alþýðusamband Íslands tók virkan þátt í gerð þessa samnings sem aðili að Evrópusambandi verkalýðsfélaga – ETUC og knúði á um lögleiðingu hans hér á landi.
ASÍ falið að vinna að réttindamálum foreldra í tengslum við kjarasamninga
Réttindamál foreldra voru meðal þess sem Alþýðusambandinu var falið að vinna að í tengslum við gerð kjarasamninga í byrjun árs 2000. Í framhaldi af kröfu ASÍ var í yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar 10. mars s.á. heitið endurbótum í þessum málaflokki. Líta ber á lögin um fæðingar- og foreldraorlof nr. 95/2000 sem efndir ríkisstjórnarinnar á þessu loforði hennar. Þar var í öllum atriðum komið verulega til móts við sjónarmið og áherslur Alþýðusambandsins og aðildarsamtaka þess. Frá þeim tíma hefur enn frekari réttarbót komist til framkvæmda með áður greindum nýjum lögum um fæðingar- og foreldraorlof, nr. 144/2020 og lög um sorgarleyfi, nr. 77/2022.
